Περνούν τα χρόνια και όσο δεν γίνεται κάτι που θα μπορούσε να αλλάξει τον ρου της ιστορίας, οι εποχές θα χαρακτηρίζονται από απάθεια, κυνισμό και αδιαφορία. Η καταφυγή των ανθρώπων σε λύσεις απελπισίας για να βγουν από το αδιέξοδο, η σταθερή πεποίθηση πως μόνο αν αλλάξει το άτομο και όχι η κοινωνία μπορεί να προκύψει η διαφορετική ημέρα, σε συνδυασμό με την επίμονη τάση των ανθρώπων να ξανακάνουν το ίδιο λάθος, όλα αυτά περιπλέκουν τα πράγματα και σαφώς δεν βελτιώνουν το επίπεδο ζωής.

Σίγουρα και ο καθένας θα πρέπει να κουβεντιάσει με τον εαυτό του για τις συνθήκες ζωής που ανέχεται, να κάνει την αυτοκριτική του γιατί δεν μπόρεσε να αλλάξει τον εαυτό του προς το καλύτερο, το θέμα, όμως, δεν είναι μόνο αυτό.

Αν οι άνθρωποι απλά τα βάζουν με τους εαυτούς τους χωρίς να κάνουν κάτι άλλο, αν το όλο θέμα σχετίζεται με αυτό που συχνά συμβουλεύουν οι ψυχολόγοι, δηλαδή να στρέψει ο καθένας μέσα του το κριτικό ενδιαφέρον, πολλά πράγματα που εξακολουθούν να συμβαίνουν στην καθημερινότητα δεν θα λαμβάνονται καν υπόψιν ή θα υποβαθμίζονται. Θέλω να πω, πως οι κοινωνικές αδικίες δεν θα αξιολογούνται κριτικά ή θα θεωρούνται υποδεέστερες.

Δεν συμφωνώ ότι ο αγώνας θα πρέπει να εστιάζεται μόνο στο μέσα μας. Η εξήγηση είναι ότι πολλά πράγματα που μας συμβαίνουν, σχετίζονται με τον σημερινό τρόπο ζωής. Αν οι ίδιες οι συνθήκες δεν αλλάξουν, ούτε ο άνθρωπος θα αλλάξει. Αυτό βέβαια, δεν σημαίνει ότι υπάρχουν έτοιμες λύσεις, ούτε περισσότερο κάποια μοντέλα αδήριτης κοινωνικής ευημερίας. Δεν υπάρχουν συνταγές ευτυχίας, όλα κατακτώνται με συνεχή προσπάθεια και πάνω απ' όλα με το μη κλείσιμο στους τέσσερις τοίχους της οικίας μας.

Δεν ξέρω αν πρόκειται για την εποχή της αναγκαιότητας των συλλογικοτήτων, ούτε αν η απομυθοποίηση των ιδεολογιών έχει κάνει τους ανθρώπους καχύποπτους. Αυτό που ξέρω είναι ότι οι ανάγκες έχουν αλλάξει και πως ο κόσμος έχει βαρεθεί την επανάληψη. Το να αποκαλείται σήμερα κανείς δεξιός, αριστερός, σοσιαλιστής, κεντρώος, ακροδεξιός ή ακροαριστερός, δεν είναι παρά μία ακόμη αποτυχημένη συνταγή επιβίωσης σε έναν αυστηρά κατατμημένο κόσμο, έναν κόσμο που δεν συναινεί πλέον στην εκάστοτε ιδεολογική ονοματοδοσία.

Αν πρέπει κάτι να αντιληφθεί ο καθένας, είναι το ότι τα πάντα έχουν αλλάξει, ότι τα περιθώρια για κοσμογονικές αλλαγές έχουν στενέψει απελπιστικά, ότι οι πόλεις έχουν γίνει πεδία αντιθέσεων, αντιπαραθέσεων και αποξένωσης και όχι τόποι ανταλλαγής γόνιμων ιδεών και αντιλήψεων. Στις παρυφές των πόλεων αυτών, το κλίμα είναι αρκετά διαφορετικό από το κέντρο. Αυτές τις αντιθέσεις, όμως, πρέπει να περιορίσει ο πολίτης.

Για να το κάνει, όμως, αυτό, θα πρέπει πρώτα να απεμπλακεί από τα γνώριμα δίκτυα εξουσίας που του προσφέρονται αφειδώς μέσω της ακλόνητης ιεραρχίας στις σχέσεις του με τους άλλους, στις συναλλαγές, στους τόπους εργασίας. Θα πρέπει να σπάσει το μονοπώλιο της μίας και μοναδικής αλήθειας που ακούει στον όρο «κλιμακωτή απονομή δικαιωμάτων αναλόγως της κοινωνικής θέσης». Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι, αυτό είναι η πρώτη και η τελευταία κατάκτηση πριν την τμηματική κοινωνική τελμάτωση. Αυτό πρέπει να τονιστεί και πάλι, από την στιγμή που στην συνείδηση του καθενός η λέξη ιεραρχία -παρά την υφιστάμενη ισχύ- ενίοτε αποδυναμώνεται.

Τα χρόνια λοιπόν, περνούν, οι εμπειρίες αυξάνονται, τα λάθη, όμως, επαναλαμβάνονται. Εναπόκειται λοιπόν, στον καθένα, να κάνει την δέουσα ενδοσκόπηση, αλλά να μην μείνει εκεί, καθαγιάζοντας με τον τρόπο αυτό την σημερινή υποκρισία στις ανθρώπινες σχέσεις. Οι άνθρωποι πρέπει να ξαναβρούν την ειλικρίνεια και την ευθύτητα στις μεταξύ τους σχέσεις. Και αυτό δεν θα γίνει με το να συντηρούν ένα βαρετό και αδιέξοδο μοντέλο ζωής. Πρέπει να αλλάξει ο κόσμος, οι νοοτροπίες, οι συμπεριφορές. Όσο κι αν φαίνεται τυποποιημένη αυτή η προτροπή, εξακολουθεί να έχει την δυναμική της.

Το βλέπει κανείς καθημερινά, το διαπιστώνει στις συζητήσεις και τις όψεις των συμμετεχόντων σε αυτές. Αυτό το κάτι λοιπόν, έρχεται. Απομένει να δούμε με ποιο τρόπο θα εκδηλωθεί, αλλά και το πώς θα εκληφθεί από τους εμπλεκόμενους στα κοινωνικά δρώμενα. Με λίγα λόγια, αν πραγματικά θέλουν οι άνθρωποι πέρα από την ατομική τους βελτίωση μέσω της ενδοσκόπησης να αλλάξουν και τις συνθήκες ζωής τους.