« Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά ψηλή μου δενδρολιβανιά.
Κι αρχή - κι αρχή καλός μας χρόνος
εκκλησιά - εκκλησιά με τ\' άγιο θρόνος», τραγουδούν οι πρώτοι και πιο γνωστοί στίχοι των καλάντων της Πρωτοχρονιάς.
Με το πρόσωπο στραμμένο στην καινούρια χρονιά που σε ελάχιστο χρόνο πια έχουμε ραντεβού μαζί της και την καρδιά μας ακουμπισμένη στη χρονιά που αποχαιρετούμε γεμάτη χαρές και πίκρες, ψελλίζουμε τα κάλαντα. Ευχετικά, επαινετικά για κάθε μέλος της οικογένειας, πολλές φορές με συμβουλές, παροτρύνσεις, αλλά και λόγια αγάπης, στοιχεία της φύσης όπως πέρδικες, πετροκότσυφες, λουλούδια. Λόγος ζεστός, με αναφορά στη χριστιανοσύνη, ευλογημένος, με ρυθμό γιορτινό, της χαράς και της καλής καρδιάς, τα κάλαντα.
«Του χρόνου μας αρχή καλή
και ο Χριστός μας προσκαλεί
την κακία ν\' αρνηθούμε
μ\' αρετές να στολιστούμε.

Να ζούμε βίον τέλειον
κατά το ευαγγέλιον
με αγάπη με ειρήνη
και με τη δικαιοσύνη.

Χρόνια πολλά και ευτυχή
με καθαρή κι αγνή ψυχή
με χαρά και με υγεία
και με θεία ευλογία».
Αι- Βασίλης , Κάλαντα, μικρά και μεγάλα πακέτα με δώρα, καμινάδα, ρόδι, κλαδί ελιάς, νερό είναι λέξεις κυρίαρχες στην υποδοχή της καινούριας χρονιάς. Η παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο Αι-Βασίλης περνά μέσα από καμινάδες για να δώσει δώρα στα παιδιά προέρχεται από το ποίημα του Κλέμεντ Μούρ με τίτλο « μια επίσκεψη του Αγίου Νικόλα», ο οποίος « δανείστηκε την ιδέα της καμινάδας, μαζί με την ιδέα του έλκηθρου και των οκτώ ελαφιών που το σέρνουν, από ένα φινλανδικό παραμύθι». Εδώ βέβαια μπορούμε να πούμε πως ο Αι-Βασίλης της Μικράς Ασίας που είναι εγγράμματος και δίνει ως δώρο τη γνώση, μετατρέπεται στο Σάντα Κλάους που δίνει την εφήμερη ηδονή της κατανάλωσης και έρχεται σε μας μετονομαζόμενος σε Αι-Βασίλη. Ο Μέγας ανάμεσα στους Αγίους Βασίλειος, γεννήθηκε περί το 329μ.Χ. από πλούσιους και ευγενείς, ευσεβείς και Ορθόδοξους γονείς. Ο πατέρας του ήταν καθηγητής ρητορικής και ονομαζόταν επίσης Βασίλειος, καταγόταν από τον Πόντο. Η μητέρα του Εμμελεία απόγονος οικογένειας Ρωμαίων αξιωματούχων, καταγόταν από την Καππαδοκία.
Σύμφωνα με την παράδοση κάποτε, ο Διοικητής της Καισαρείας είχε αδικήσει χρηματικά μια χήρα. Και εκείνη προσέτρεξε στον Άγιο Αρχιεπίσκοπο, παρακαλώντας τον να γράψει επιστολή στον άρχοντα για να της αποδώσει το δίκιο της. Πράγματι ο Μητροπολίτης έγραψε στο Διοικητή και εκείνος απάντησε: \"δια την αγάπη σου Πάτερ, θέλησα να τη συμπαθήσω, αλλά δε μπόρεσα, διότι χρωστά πραγματικά χρήματα\". Και ο Άγιος Βασίλειος ανταπάντησε προφητικά: \"Εάν μεν όπως λέγεις, θέλησες να τη συμπαθήσεις και δε μπόρεσες έχει καλώς. Εάν, όμως, μπορούσες και δε θέλησες, να φέρει και σένα ο Θεός στην τάξη των δεομένων, ώστε όταν έχεις ανάγκη να σε συμπαθήσουν, να μη μπορέσεις\". Δεν πέρασαν από τότε πολλές ημέρες και οργίστηκε ο βασιλιάς με εκείνο τον άρχοντα-διοικητή. Έστειλε και τον συνέλαβαν και τον γυρνούσαν σιδηροδέσμιο από πόλη σε πόλη για να πληρώνει τις αδικίες που είχε κάνει. Τότε θυμήθηκε ο άρχοντας την πρόρρηση του Αγίου και τον παρακάλεσε να κάνει δέηση προς τον Θεό, για να τον λυπηθεί ο βασιλιάς. Και ο Άγιος τότε Βασίλειος, γεμάτος καλοσύνη, με την ευχή του προς το Θεό, ημέρωσε την καρδιά του βασιλιά και σε έξι ημέρες από τότε, ήρθαν βασιλικά γράμματα που πρόσταζαν να ελευθερωθεί ο άρχοντας από την καταδίκη του.
Αυτές οι μέρες των μεγάλων γιορτάδων είναι προικισμένες με πλούσιο εθιμικό και παραδόσεις. Πρωτοστατεί το ρόδι στου χρόνου την πορεία. Εδώ και χιλιάδες χρόνια το ρόδι θεωρείται, από διάφορους λαούς και πολιτισμούς, σύμβολο γονιμότητας, αφθονίας και καλοτυχίας. Οι αρχαίοι Έλληνες πριν κατοικίσουν σε ένα νέο σπίτι έσπαγαν στο κατώφλι του ένα ρόδι, πράγμα που κάνουμε ακόμα και στις μέρες μας.
Το σπάσιμο του ροδιού, όμως, λαμβάνει χώρα κατά βάση, κάθε Πρωτοχρονιά. Σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας σπάνε το ρόδι αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου. Βγαίνουν όλοι έξω από το σπίτι πριν αλλάξει ο χρόνος, κλείνοντας όλα τα φώτα. Μόλις μπει το νέο έτος και αφού ανταλλάξουν ευχές, ο νοικοκύρης ή κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας που θεωρείται τυχερό, σπάει ένα ρόδι στο κατώφλι του σπιτιού και μετά μπαίνουν όλοι μέσα στο σπίτι, βάζοντας πρώτο το δεξιό τους πόδι. Σε κάποιες άλλες περιοχές το σπάσιμο του ροδιού γίνεται είτε τα ξημερώματα της Πρωτοχρονιάς είτε αμέσως μετά την Θεία Λειτουργία την ίδια ημέρα. Στις περιοχές που σπάνε το ρόδι μετά την Θεία Λειτουργία, το έχουν πάρει μαζί τους στην εκκλησία για να ευλογηθεί. Από το έθιμο του σπασίματος του ροδιού πηγάζει η λαϊκή έκφραση: «Έσπασε το ρόδι» που σημαίνει ότι έκανε καλό ξεκίνημα. Στον αντίποδα αυτής της έκφρασης βρίσκεται η «Θα σε φωνάξω να μου σπάσεις το ρόδι την Πρωτοχρονιά» την οποία λέμε κοροϊδευτικά σε κάποιον που θεωρούμε καντέμη.
Το άρωμα της κανέλας, του φρέσκου βούτυρου, η γλύκα της άχνης ζάχαρης συνοδεύουν γευστικά τις γιορτές του Δωδεκαημέρου. Λέει το ποίημα « Ο λιχούδης της Πρωτοχρονιάς» (Νέγρη Ε.)
«Βλέπω τα δέντρα τα ψηλά,
σαν γλυφιτζούρια είν κι αυτά.
Θα θελα να ταν ζάχαρη,
και τα βουνά ακόμη!

Μέσα στο σπίτι σαν θα μπω,
δίπλα στο δέντρο το ψηλό,
τραπέζι είναι στρωμένο!
Το βράδυ πως προσμένω!

Θ ανοίξουμε δώρα ένα σωρό,
φαΐ θα φάμε και γλυκό,
κι από την πίτα, να το!
Φλουρί κωσταντινάτο!»
Φλουρί κωνσταντινάτο λοιπόν, στη βασιλόπιτα και χτύποι καρδιάς χωρίς ρυθμό για τα παιδιά στη λαχτάρα τους να κερδίσουν το φλουρί. Είναι ένα έθιμο που το συναντάμε σε ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο με αρκετές βέβαια παραλλαγές. Οι παραλλαγές αυτές έχουν να κάνουν κυρίως με τη σύσταση της Βασιλόπιτας. Έτσι σε κάποια μέρη η Βασιλόπιτα είναι κέικ ή τσουρέκι, σε άλλα αλμυρή ή γλυκιά πίτα με φύλλα ενώ σε κάποια άλλα είναι ψωμί σαν το Χριστόψωμο. Διαφορές στις Βασιλόπιτες συναντάμε και στη διακόσμηση που φέρουν. Κοινό στοιχείο πάντως της διακόσμησης είναι ένας σταυρός και η αναγραφή του έτους. Σε όλες πάντως τις περιπτώσεις η Βασιλόπιτα είναι στρογγυλή και μέσα της κρύβει ένα φλουρί.
Στην πλειοψηφία τους οι Έλληνες κόβουν τη Βασιλόπιτα αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου. Σε μερικές όμως, περιοχές της Ελλάδας η Βασιλόπιτα κόβεται στο μεσημεριανό τραπέζι, ανήμερα του Αγίου Βασιλείου την 1η Ιανουαρίου. Όποτε πάντως και να κοπεί η Βασιλόπιτα ακολουθείται το ίδιο εθιμοτυπικό: Ο νοικοκύρης την σταυρώνει τρεις φορές με ένα μαχαίρι και μετά αρχίζει να κόβει τα κομμάτια. Το πρώτο είναι του Χριστού, το δεύτερο της Παναγίας, το τρίτο του Αγίου Βασιλείου Στο γενέθλιο τόπο μου το Πλωμάρι, το έθιμο θέλει να κόβουμε τη βασιλόπιτα την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Είναι βασιλόπιτα ψωμί στολισμένη από ζυμάρι και πασπαλισμένη από άσπρο και μαύρο σουσάμι.
Με τον ερχομό της καινούριας χρονιάς κάθε φορά ο άνθρωπος ανανεώνει τις ελπίδες του, θέτει νέους στόχους, ευελπιστεί γενικώς και συνεχίζει τη ζωή του. Κάνει το παν στις προετοιμασίες της υποδοχής από τα πολύ παλιά χρόνια ώστε ο καινούριος χρόνος να «καλογνωμίσει» να φανεί γενναιόδωρος, καλός μαζί του. Έτσι ο άνθρωπος τον τραγουδά (κάλαντα) τον γλυκαίνει με διάφορα καλούδια, (μελομακάρονα, κουραμπιέδες, δίπλες κτλ), τον στολίζει (γκι, κουκουνάρες, μηλαράκια χρωματιστά).
Μέσα σε όλα αυτά τα στολίδια και η ελιά με το κλαδί της που η παράδοση το θέλει να κρέμεται στην εξώπορτα του σπιτιού για το μπερεκέτι στην παραγωγή, την αφθονία και την καλοτυχία. Σε κάποια μέρη της Ελλάδας (π.χ Μακεδονία) τα παλιά χρόνια που σε όλα τα χωριά τα σπίτια διέθεταν τζάκι αφού ήταν μέσο θέρμανσης, όταν άλλαζε ο χρόνος μαζεύονταν μικροί μεγάλοι γύρω από το τζάκι και ο καθένας έπαιρνε από ένα φύλλο ελιάς. Τα πετούσαν με τη σειρά μέσα στη φωτιά και αυτά όπως καιγόταν σηκωνόταν ψηλά. Το φύλλο ελιάς που κατάφερνε να σηκωθεί πιο ψηλά από τα υπόλοιπα ήταν αυτό που νικούσε και φυσικά ο ιδιοκτήτης του ήταν ο τυχερός του σπιτιού για τη νέα χρονιά.
Διαλέγω να κλείσει το αφιέρωμα τούτο στο εθιμικό της Πρωτοχρονιάς, με στίχους καλάντων από την Κρήτη
«Ανοίξετε την πόρτα σας
τα κάλαντα να πούμε
και βάλτε και μιά ρακή,
για να σας ευχηθούμε»
«Ταχιά ταχιά ναι \'αρχιχρονιά
Πρώτη γιορτή του χρόνου,
αρχή που βγήκε ο Χριστός
στη γη να περιπατήσει.
.Εσένα πρέπει αφέντισσα,
βασιλικό αργαστήρι,
που να χε χτένι μάλαμα
να φαίνεις το μετάξι,
που να χει πέταλο χρυσό
να φαίνεις τα βελούδα
και τη σαΐτα φίντισι
να φαίνεις το περκάλι».
και τη γειτονική μας Χίο.
« Εις αυτό το Νέο Έτος
Βασιλείου εορτήν
ήλθα να σας χαιρετήσω
με την πρέπουσαν ευχήν.
Εύχομαι λοιπόν να ζείτε
χίλια χρόνια ευτυχείς
κι ο Βασίλειος ο Μέγας
πάντα να σας βοηθεί».
Ευχές και ελπίδες λοιπόν, απύθμενες, θετικές, γλυκόλογες και καλοδεχούμενες για το καλό του χρόνου.
Χρόνια Πολλά, Καλή Χρονιά γεμάτη υγεία!!!
Μαριάνθη Βάμβουρα- Γιάνναρου
www.marianthiv.blogspot.com
vamvouramar@gmail.com