40 χρόνια από το θάνατό του
του Γ. Θ. Παπαπανωγιώτου*

Μετά τα «Νοεμβριανά 1916» και την «μάχη των Αθηνών», ο Βενιζέλος κήρυξε έκπτωτο τον Κωνσταντίνο. Στη Μυτιλήνη ο Γ. Παπανδρέου κάλεσε τον λαό σε πάνδημο αντιβασιλικό συλλαλητήριο (26/11/1916), που κήρυξε τον Κωνσταντίνο έκπτωτο. Η εκκλησιαστική καθαίρεσή του έγινε στην Μητρόπολη από τον μητροπολίτη Κύριλλο και στο Δημαρχείο η πολιτική από τον δημαρχεύοντα Ν. Νιάνια. Η στρατιωτική καθαίρεση του Κωνσταντίνου έγινε στον Ταρλά (γήπεδο Μυτιλήνης) από τον Δ. Ιωάννου (Μέραρχο). Ο Βενιζέλος θεώρησε τις πρωτοβουλίες του Γ. Παπανδρέου ριζοσπαστικότερες από την επίσημη γραμμή των Φιλελευθέρων και με την πίεση ορισμένων τοπικών παραγόντων του κόμματος, που κρατούσαν εχθρική στάση απέναντί του (Ν. Παρίτσης κ. α.), μετέθεσε στις 22/1/1917 τον Παπανδρέου στην Χίο και του ανέθεσε καθήκοντα Γενικού Διοικητού Αιγαίου, με έδρα την Χίο. Ο Παπανδρέου παρέμεινε στην θέση αυτή μέχρι τις 21/9/1920, οπότε παρητήθη για να συμμετάσχει στις εκλογές που είχαν προκηρυχθεί για τις 25/10-7/11 1920 και τελικά διενεργήθηκαν την 1/14-11-1920, εξ αιτίας του αιφνίδιου θανάτου του Βασιλέως Αλεξάνδρου. Εκεί στην Χίο, γεννήθηκε στις 5/2/1919 και ο πρώτος γιος του, Παπανδρέου Ανδρέας. Ο Παπανδρέου ζήτησε από τον Βενιζέλο να συμμετάσχει στο ψηφοδέλτιο του κόμματος Φιλελευθέρων του νομού Αχαΐας και Ήλιδος, αλλά οι επικεφαλής του συνδυασμού Ανδρ. Μιχαλακόπουλος, Κ. Γκότσης (Αχαΐας) και Κ. Γόντικας, Α. Μάρκου (Ήλιδος) αρνήθηκαν να τον δεχθούν, επειδή τον θεωρούσαν «επαναστατικό» και «σοσιαλίζοντα» και κυρίως σαν μελλοντική απειλή στην εκλογική δύναμή τους.
Τότε ο Παπανδρέου ζητήσει από τον Βενιζέλο να συμμετάσχει στον συνδυασμό Λέσβου, αλλ ο Βενιζέλος (με την πίεση των τοπικών υποψηφίων, που τον θεώρησαν εξαιρετικά επικίνδυνο αντίπαλο) αρνήθηκε να δεχθεί την συμμετοχή του Παπανδρέου στο ψηφοδέλτιο του κόμματος των Φιλελευθέρων, με το επιχείρημα ότι δεν πρέπει οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι κρατικοί λειτουργοί να πολιτεύονται στις περιφέρειες στις οποίες υπηρέτησαν. Ο Παπανδρέου, παρά την ολοφάνερη αντίθεση του Βενιζέλου, απεφάσισε να συμμετάσχει στις εκλογές στο νομό Λέσβου, σαν ανεξάρτητος Φιλελεύθερος και τελικά ηγήθη ενός Βενιζελικού συνδυασμού ανεξαρτήτων (Ιω. Σιφναίου, Δ. Ακακίου, Σ. Δεληγιάννη και Τ. Παπαδοπούλου), με την ένθερμη υποστήριξη της εφημ. «Ελεύθερος Λόγος» (Στρ. Παπανικόλα). Ο Ε. Βενιζέλος απεκήρυξε τηλεγραφικώς στις 22/10/1920 την υποψηφιότητα Παπανδρέου, τον κατήγγειλε ότι εκπροσωπεί «ιδίας πολιτικάς αρχάς» και επιδιώκει την δημιουργία ξεχωριστού κόμματος και κάλεσε τους φίλους του κόμματος Φιλελευθέρων να τον καταψηφίσουν. Η εσωκομματική διαμάχη Φιλελευθέρων και Παπανδρεϊκών έδωσε μεγάλη οξύτητα στον προεκλογικό αγώνα. Ο Παπανδρέου διεξήγαγε έντονο προεκλογικό αγώνα. Με το πλοίο «Ζαννέτα» ταξίδεψε στα νησιά Λήμνο, Ίμβρο, Τένεδο και ακόμα και στο Αϊβαλί, όπου μίλησε στους Λέσβιους στρατιώτες. Ήταν η πρώτη και μοναδική φορά που Έλλην πολιτικός εκφώνησε πολιτικό λόγο στην γη της Μ. Ασίας. Τελικά ο Παπανδρέου, αν και πλειοψήφησε στην πόλη της Μυτιλήνης, δεν εξελέγη βουλευτής και περιορίστηκε στην θέση του πρώτου επιλαχόντα με 10.996 ψήφους. Αυτή υπήρξε και η μοναδική εκλογική αποτυχία του στο νομό Λέσβου. Ο επίσημος συνδυασμός του κόμματος των Φιλελευθέρων πλειοψήφησε και εξελέγησαν και οι 12 υποψήφιοί του. Το κόμμα των Φιλελευθέρων ηττήθη σε πανελλαδική κλίμακα και ο Βενιζέλος απεσύρθη από την πολιτική και ανεχώρησε στο εξωτερικό. Άρχισαν διώξεις των στελεχών και οπαδών του κόμματος Φιλελευθέρων και ο Παπανδρέου αναγκάστηκε να καταφύγει για δύο μήνες (19/11/1920-15/1/1921) στην Κωνσταντινούπολη, όπου κυριαρχούσε η επιτροπή «Εθνικής Αμύνης». Όταν επέστρεψε στην Αθήνα, δημοσίευσε στην εφημ «Πατρίς» άρθρο με τίτλο «Ο Βασιλεύς και το Έθνος», στο οποίο τόνιζε ότι η χώρα βάδιζε προς την συμφορά και ότι ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος έπρεπε να παραιτηθεί χάριν του Έθνους (6/4/1921). Εξ αιτίας της δημοσιεύσεως του άρθρου αυτού, ο Παπανδρέου συνελήφθη, παρεπέμφθη στο Στρατοδικείο, κατεδικάσθη σε φυλάκιση 18 μηνών και κλείσθηκε στις φυλακές «Αβέρωφ». Μετά από 4 μήνες η καταδίκη του ακυρώθηκε από το αναθεωρητικό δικαστήριο, που θεώρησε αναρμόδιο το Στρατοδικείο και ο Παπανδρέου αποφυλακίσθηκε. Τον Ιούνιο 1922 διετέλεσε αυτόκλητος συνήγορος του Αλ. Παπαναστασίου και των άλλων «Δημοκρατικών», οι οποίοι είχαν συλληφθεί και παραπεμφθεί σε δίκη για την δημοσίευση του «Δημοκρατικού Μανιφέστου» (Φεβ 1922) με το οποίο προέτρεπαν τον Βασιλέα Κωνσταντίνο να παραιτηθεί , χάριν των συμφερόντων του έθνους, επειδή η Ελλάς κινδύνευε να χάσει τους συμμάχους της και η συνθήκη των Σεβρών να υπονομευθεί, εξ αιτίας της πολιτικής των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων και της επαναφοράς του Βασιλέως Κωνσταντίνου, ο οποίος εθεωρείτο «εχθρικός» στους Συμμάχους. Στην δίκη των «Δημοκρατικών» στην Λαμία (20-22/6/1922) ο Παπανδρέου διέπρεψε με μια «ιστορική»αγόρευση. Δύο εβδομάδες μετά, υπέστη μέσα στον δημοτικό κήπο της Μυτιλήνης όπου καθόταν μαζί με τον βουλευτή Γ. Καλδή και τον Στρ. Παπανικόλα (εκδότη της εφημ. «Ελεύθρος Λόγος») τρομοκρατική επίθεση από αντιβενιζελικούς με επικεφαλής τους δύο γιους του Γενικού Διοικητού Λέσβου Α. Σπηλιωτόπουλου και με πλήρη ανοχή των αστυνομικών οργάνων (6/7/1922). Την επομένη ο Παπανδρέου, με ένα ολιγόλογο άρθρο στον «Ελεύθερο Λόγο» κατήγγειλε την επίθεση και προειδοποίησε τους τρομοκράτες ότι «δεν θα μπορέσουν ποτέ να εξαφανίσουν την μεγάλη πλειοψηφία του λαού και ότι δεν θα κατορθώσουν ποτέ να φονεύσουν την «Ιδέα» και την «Αλήθεια», η οποία θα ζήσει και θα νικήσει, γιατί το ρεύμα του ποταμού δεν είναι δυνατόν να στραφεί προς τα οπίσω»...
Μετά την κατάρρευση του μετώπου της Μ. Ασίας και την επικράτηση του στρατιωτικού κινήματος Πλαστήρα- Γονατά, ο Γ. Παπανδρέου έγινε από την πρώτη στιγμή ο πολιτικός σύμβουλος της επαναστατικής επιτροπής και προσωπικά του Πλαστήρα και ο συντάκτης των διαγγελμάτων του νέου καθεστώτος. Με δική του εισήγηση απεφασίσθη αρχικά ότι «οι συλληφθέντες από το στρατιωτικό κίνημα ως ένοχοι των επελθουσών συμφορών θα παρεμείνωσιν εις τας φυλακάς, μέχρις ότου η μέλλουσα Συνέλευσις αποφασίσει περί του τρόπου της ταχυτέρας δίκης των». Όμως υπό την πίεση της κοινής γνώμης και των αδιαλλάκτων ηγητόρων του Στρατεύματος, ο Πλαστήρας αναγκάστηκε να συγκροτήσει ανακριτική επιτροπή, η οποία παρέπεμψε τους «υπευθύνους της εθνικής συμφοράς» στο Στρατοδικείο (5/10/1922). Ο Παπανδρέου, ο οποίος ακολουθούσε πολιτική αποφυγής αντεκδικήσεων και μεταβάσεως σταδιακά σε ομαλό πολιτικό βίο, προσπάθησε να εμποδίσει την άμεση εκτέλεση ενδεχομένης θανατικής ποινής, χωρίς να το κατορθώσει, γιατί ο Πλαστήρας είχε δώσει τον λόγο της τιμής του ότι θα εκτελέσει αμέσως οποιαδήποτε ποινή επέβαλε το Στρατοδικείο. Μετά την εκτέλεση των Εξ (Δ. Γούναρη, Ν. Στράτου, Π. Πρωτοπαπαδάκη, Ν. Θεοτόκη, Γ. Μπαλτατζή και Γ. Χατζηανέστη) ο Γ. Παπανδρέου ανέλαβε το υπουργείο των Εσωτερικών από 9/1/1923 μέχρι 18/10/1923, οπότε παρητήθη για να συμμετάσχει στις εκλογές που είχαν προκηρυχθεί για τις 2/12/1923. Στο διάστημα αυτό απέβλεψε στην μετατροπή της «Επαναστάσεως 1922» σε πολιτικο-στρατιωτικό κόμμα «Εθνικής Σωτηρίας», το οποίο θα συμμετείχε με δικούς του υποψηφίους στις εκλογές, κάτω από προϋποθέσεις βεβαίας εκλογικής επιτυχίας (σαν καθεστώτος), με απώτερο σκοπό την προσωπική του επιβολή στην ηγεσία του νέου αυτού πολιτικού οργανισμού. Το σχέδιο αυτό συνάντησε την καθολική αντίθεση των πολιτικών και στρατιωτικών παραγόντων του κόμματος Φιλελευθέρων και της «Επαναστατικής επιτροπής» και τελικά εγκαταλείφθη. Ο Παπανδρέου σαν υπουργός Εσωτερικών, κατήρτισε νέο εκλογικό νόμο πλειοψηφικού συστήματος (τον ΧΜΗ της 12/9/1923), που επονομάστηκε από τους αντιβενιζελικούς «νόμος της στενο- ευρείας» και καθόριζε την ευρεία πρωτοδικειακή περιφέρεια για την «νέα Ελλάδα» και την στενή επαρχιακή για την «παλαιά Ελλάδα». Σύμφωνα με το νέο νόμο, οι δήμοι Αθηνών και Πειραιώς απεσπάσθησαν από το νομό Αττικής και απετέλεσαν ξεχωριστή εκλογική περιφέρεια. Καινοτομία του νέου νόμου υπήρξε ο χωρισμός των Μουσουλμάνων και Ισραηλιτών από το υπόλοιπο εκλογικό σώμα και η ψηφοφορία τους σε χωριστούς εκλογικούς συλλόγους. Ο νέος νόμος ευνοούσε φανερά την Βενιζελική παράταξη, προκάλεσε την άμεση αντίθεση των αντιβενιζελικών και οδήγησε στην εκδήλωση φιλοβασιλικού κινήματος υπό την ηγεσία των Γ. Λεοναρδοπούλου, Π. Γαργαλίδη και Γ. Ζήρα, με την υποστήριξη του Ι. Μεταξά (22/10/1923), το οποίο κατεστάλη. Οι αρχηγοί του κινήματος Λεοναρδόπουλος, Γαργαλίδης , Αβράμπος και Νικολαρέας καταδικάστηκαν σε θάνατο, αλλά η εκτέλεση της θανατικής ποινής απετράπη, με επέμβαση του Παπανδρέου και άλλων μετριοπαθών παραγόντων της «επαναστατικής» κυβερνήσεως. Οι εκλογές ανεβλήθησαν για τις 16/12/1923.